21 gru 01 10:24 Ten tekst przeczytasz w 32 minuty Atena udzielała rad wielu dzielnym poszukiwaczom przygód. Byli wśród nich Perseusz, Bellerofont, Herakles, Jazon, Diomedes i Odyseusz. Była też najbardziej aktywną obrończynią sprawy Greków pod Troją. Pomogła Perseuszowi, bo zależało jej na unicestwieniu pięknej gorgony Meduzy, która kiedyś ją obraziła, po czym bogini nadała tamtej wygląd tak okropny, że kto na nią spojrzał, zamieniał się w kamień. Kiedy Perseusz zgodził się przynieść głowę gorgony królowi Polidektesowi, Atena podarowała mu skrzydlate sandały, torbę i czapkę niewidkę, bez których nie poradziłby sobie z tamtą. Gdy wykonał swe zadanie, oddał uciętą głowę gorgony Atenie, która nosiła ją odtąd na swej tarczy. Wstęp Mity Greków i Rzymian są niezatartą, niezastąpioną i nieuniknioną częścią naszego dziedzictwa i tła kulturowego. Nie powstały one według jednego, wszystko wyjaśniającego wzoru - jak się to często uogólnia - ale na wiele różnych sposobów i w odpowiedzi na rozmaite zapotrzebowania społeczne i psychologiczne. Wymyślano je w nie znającym nauki świecie dla wyjaśnienia zjawisk przyrody, wytłumaczenia obrzędów i nazw, których pierwotne znaczenie zostało zapomniane, dla nadania podstaw prawnych zwyczajom i instytucjom oraz w celu wyposażenia bogów w osobowości i życiorysy. Wymyślano je, by sławić narody i plemiona, rody, hierarchie i kapłanów, by uzupełnić najwcześniejszą historię pomysłowymi dodatkami, by zaspokoić pobożne życzenia opowieściami o przygodach i bohaterskich czynach. Czasem wymyślano je po prostu dla zabawy i rozrywki, by wypełnić długie godziny mroku albo nudnej wędrówki w pyle drogi, czy też niebezpiecznej morskiej podróży. We wszelkiego rodzaju mitach liczy się opowieść, przebieg mitycznych zdarzeń. Imiona Achillesa, Heleny, Edypa, Romulusa albo Horacjusza jeszcze dziś budzą echo. Jest to jednak echo przytłumione, chyba że przyjrzymy się wydarzeniom, które ich spotkały albo były ich dziełem, i prześledzimy je na ich zawiłych i rozgałęziających się drogach. To właśnie jest celem tej książki: zidentyfikować i opisać główne, najbardziej istotne wydarzenia wbudowywane przez stulecia w mitologiczne opowieści, komentując je od czasu do czasu, gdy przybierają formy alternatywne albo przeciwstawne. Mamy nadzieję, że wyłoni się z tego złożony z różnych elementów obraz wzbogacający jedno z największych osiągnięć wyobraźni w historii cywilizacji. Są to cudowne opowieści, które słusznie uznawano za godne opowiadania wciąż na nowo przy niezliczonych tysiącach okazji. Wielu psychologów i antropologów przyznaje, że zawierają głęboką wiedzę o naturze ludzkiej. Nie przekazują nam oczywiście prawdy historycznej. Jest w nich prawda innego rodzaju, którą można by nazwać parahistorią. Jej wpływ na to, co myśleli i robili Grecy i Rzymianie, uważni badacze tych mitów, wydaje się tak samo znaczący, pobudzający i podnoszący na duchu jak ich rzeczywista historia, z której byli tak dumni. Znaczenie tej mitycznej parahistorii można łatwo prześledzić od tamtych czasów aż do dziś. Można je wytropić w świadomym i nieświadomym poleganiu pokoleń wszystkich epok na sposobach myślenia i ideach pojawiających się w tych mitologiach. Można je śledzić zwłaszcza w licznych dziedzinach sztuki europejskiej oraz literatury europejskiej i amerykańskiej, które zawdzięczają wiele swych treści temu zbiorowi mitów. Pisarze XX wieku okazali się równie świadomi swego mitycznego dziedzictwa jak ich poprzednicy, i jest to oczywisty dowód jego trwałości. Niektóre z mitów greckich (jeśli nie były zapożyczone ze Wschodu) biorą swój początek w uboższych, anonimowych warstwach ludności. Inne zostały narzucone ludowi przez przywódców i klasy rządzące. Wielu studentom myślenie w terminach pierwszego z tych procesów wydaje się bardziej atrakcyjne i godniejsze polecenia. Drugi proces pojawia się jednak równie często, a jego przejawy nie zostały dostatecznie wnikliwie zbadane. Jest to szerokie pole dla przyszłych poszukiwań naukowych. Jeśli chodzi o mity rzymskie, to znaczy o prawdziwe mity rzymskie, a nie te, które Rzym przejął od Greków, to one o wiele rzadziej pochodzą “z dołu". Były wymyślane “na górze" i rozpowszechniane w celach patriotycznych, religijnych lub politycznych. Nie są jednak przez to mniej interesujące. Każdego, kto porównuje mitologię grecką i rzymską z mitologiami innych kultur w wielu zakątkach świata i w kolejnych okresach historycznych, zdumiewa częstość pojawiania się tych samych historii w bardzo zbliżonej lub identycznej formie w różnych krajach, czasach i okolicznościach. Weźmy jeden z wielu przykładów: istnieje ponad dziewięćset wersji historii Kupidyna i Psyche rozrzuconych na dziesiątkach tysięcy mil i rozdzielonych całymi epokami. Istnieją dwie główne teorie tłumaczące, dlaczego tak się dzieje. Jedna podsuwa myśl, że różne kultury w nieunikniony sposób przechodzą te same etapy rozwoju, osiągając zaś pewien etap, mają skłonność, nawet bez kontaktu z innymi, do tworzenia podobnych mitów. Dzieje się tak, ponieważ ich “zbiorowa podświadomość", że użyjemy terminu spopularyzowanego przez Carla Gustava Junga, musi działać w ten sam sposób i zadowalać te same wewnętrzne potrzeby. Alternatywna teoria dyfuzjonistyczna utrzymuje, że bez względu na to, jak bardzo rozdzielone są geograficznie różne kultury, w których pojawia się podobny mit, opowieści są przenoszone z jednej kultury do innej. Zgodnie z tym punktem widzenia brak nam jedynie koniecznej wiedzy, by rozpoznać drogi i kanały, środki i metody tego przenoszenia. Obie te teorie mogą być do pewnego stopnia prawdziwe. Czasami jednak podobieństwa między dwiema mitologiami są zbyt duże, by mogła je wyjaśnić jakaś “zbiorowa podświadomość". W takich przypadkach musiało nastąpić rzeczywiste przenoszenie, mimo że trudno byłoby nam dziś wyśledzić kolejne ogniwa tego łańcucha. Ponadto tę konkluzję wydaje się potwierdzać postęp badań naukowych: na przykład podobieństwa mitów greckich i dalekowschodnich można przypisać pośrednictwu cywilizacji grecko-indyjskiej w północnych Indiach. Można przewidywać, że z czasem poznamy inne podobne kanały transmisyjne. Być może pewnego dnia będziemy zdolni zidentyfikować jakąś jedną epokę i region, w których miały swój początek zarodki głównych mitologii świata i skąd zaczęły się rozsiewać. Ten dzień jest jednak jeszcze daleko, pozostaje zaś wiele do rozważenia. Opowieści starożytności klasycznej - głównie świata greckiego, ale z włączeniem wartościowego indywidualnego zestawu rzymskiego - to największy, najróżnorodniejszy i najbardziej wpływowy zbiór mitów. Mamy nadzieję uprzystępnić go tu i zilustrować wyborem dzieł sztuki, które w takiej obfitości z niego wyrosły. Co do terminologii, nie próbujemy nakreślić linii oddzielających mit od legendy, sagi, baśni i bajki. Takie linie trudno wytyczyć, a różni uczeni robią to na bardzo różne sposoby. Pomocne byłoby, być może, rozróżnienie między mitem, materiałem czysto fikcyjnym, a legendą zawierającą przynajmniej ziarno prawdy historycznej. Nawet jednak takim rozróżnieniem celowo się tu nie posłużyliśmy, gdyż w większości przypadków nie można określić, czy owo ziarno jest obecne, czy też nie. Weźmy oczywisty przykład: Troja została zniszczona z użyciem przemocy - możemy to stwierdzić po wyglądzie ruin. Czy jednak zniszczyli ją Grecy? Jeśli tak, to wtedy Iliada, która przypisuje zniszczenie miasta najeźdźcom, jest legendą, jeśli nie, to jest ona mitem. Niestety, nie znamy odpowiedzi. Wydaje się zatem ważniejsze, przynajmniej dla naszych obecnych celów, podziwianie opowieści w całej ich różnorodności niż skupianie się na ich klasyfikowaniu pod różnymi nagłówkami. Pragniemy podziękować wielu autorom piszącym współcześnie o mitach Greków i Rzymian. Szczególnie wiele zawdzięczamy Handbook of Greek Mythology i innym pracom autorstwa Rose, a także Crowell’s Handbook of Classical Mythology Edwarda Trippa, wydanej w Anglii jako The Handbook of Classical Mythology (Arthur Barker, 1970). Wdzięczni jesteśmy Weidenfeld and Nicolson Ltd za cenną pomoc, a zwłaszcza Marcie Bates za nadzór nad wydaniem tej książki. Londyn i Gattaiola, 1973 Atena Córka Zeusa, bogini należąca do dwunastu wielkich bóstw olimpijskich. Atena była bóstwem opiekuńczym wojny i wielu innych sztuk i umiejętności. Była boginią miasta i miała swe świątynie w wielu głównych miastach greckich. Była dziewicą, ale w przeciwieństwie do Artemidy nie stroniła od mężczyzn. Kochała się w bohaterskich czynach i towarzyszyła wojownikom na polu bitwy. Jej symbolem jest sowa, która kojarzona jest z mądrością. Rzymianie identyfikowali Atenę z Minerwą, boginią gospodarstwa domowego i rzemiosła. W sztuce i literaturze Atena pojawia się w pełnej zbroi, w hełmie, z okrągłą tarczą i z długą włócznią. Za napierśnik służy jej egida, płat koziej skóry. Na tarczy ma wymalowaną głowę gorgony, a na jej ramieniu często zasiada sowa. Kiedy Hefajstos rozszczepił toporem głowę Zeusa, Atena wyskoczyła z niej już dorosła i w pełnej zbroi, gotowa do bitwy. Istniały różne wyjaśnienia tych “narodzin". Zwykle opowiadano, że Zeus nakłonił mądrą tytankę Metydę, której imię oznacza “roztropność", do poślubienia go. To ona sprawiła wcześniej, że ojciec Zeusa Kronos zwymiotował swe pozostałe dzieci, uwalniając w ten sposób Posejdona i Hadesa. Gdy zaszła w ciążę, Gaja i Uranos albo Prometeusz ostrzegli Zeusa, że jeśli Metyda jeszcze raz zajdzie w ciążę, to urodzi syna, który będzie potężniejszy od swego ojca i zostanie władcą nieba i ziemi. Zeus, obawiając się tego, połknął brzemienną Metydę. W innej wersji tej opowieści Zeus, któremu zależało na mądrości Metydy, a nie chciał, by zaszła w ciążę, narzucał się jej, przewidując trafnie, że zacznie ona zmieniać swą postać, aby mu się wymknąć. Gdy w końcu stała się muchą, połknął ją. W każdym przypadku Metyda trafiała do ust Zeusa, Atena zaś wyłaniała się z jego głowy. Epitet Tritogeneia, słowo o nieznanym znaczeniu, wskazuje, że Atena urodziła się przy jeziorze albo strumieniu zwanym Trito lub Tritonis, jakie można znaleźć w Beocji, Arkadii i Libii. Inne wyjaśnienie mówi, że wychował ją morski bóg Tryton. Mieszkańcy Alalkomenaj nad rzeką Tritonis w Beocji utrzymywali, że wychował ją założyciel ich miasta, Alalkomeneus. Atena udzielała rad wielu dzielnym poszukiwaczom przygód. Byli wśród nich Perseusz, Bellerofont, Herakles, Jazon, Diomedes i Odyseusz. Była też najbardziej aktywną obrończynią sprawy Greków pod Troją. Pomogła Perseuszowi, bo zależało jej na unicestwieniu pięknej gorgony Meduzy, która kiedyś ją obraziła, po czym bogini nadała tamtej wygląd tak okropny, że kto na nią spojrzał, zamieniał się w kamień. Kiedy Perseusz zgodził się przynieść głowę gorgony królowi Polidektesowi, Atena podarowała mu skrzydlate sandały, torbę i czapkę niewidkę, bez których nie poradziłby sobie z tamtą. Gdy wykonał swe zadanie, oddał uciętą głowę gorgony Atenie, która nosiła ją odtąd na swej tarczy. Największą świątynią Ateny był Partenon w Atenach. Ateny nie dostały się jej bez walki, gdyż Posejdon także zgłaszał do nich pretensje. Doszło między nimi do próby sił. Posejdon wywiódł na Akropolu źródło słonej wody, Atena zaś zasadziła przy źródle oliwkę. Ateńczycy uznali dar bogini za cenniejszy, a wtedy gniewny Posejdon zalał Attykę powodzią. Ustąpił jednak i przywrócił miastu swe łaski, gdy Ateńczycy nadal oddawali mu cześć. W Troi aż do wojny trojańskiej przechowywano drewnianą podobiznę Ateny, zwaną Palladium, która spadła tam kiedyś z nieba. Wierzono, że twierdza pozostanie niezdobyta, jak długo chroni ją ten drewniany wizerunek. Wobec tego Grecy za radą Helenosa, pojmanego przez nich trojańskiego wróżbity, postanowili wykraść posąg. Diomedes i Odyseusz zakradli się nocą do Troi i z pomocą Heleny zabrali Palladium. Różnie mówi się o tym, co się z nim stało po upadku miasta. W innej trojańskiej świątyni Ateny Ajas, syn Ojleusa, usiłował zgwałcić Kasandrę, która uczepiła się posągu bogini. Ajas przewrócił posąg, który wzniósł wtedy oburzone oczy ku niebu, Atena zaś przestała darzyć Greków swymi łaskami. Zrobiła wyjątek tylko dla Odyseusza, którego kochała i któremu pomogła wrócić do ojczyzny - po dziesięciu latach, co prawda, lecz sprawiła to wrogość Posejdona. Jej przydomek Pallas niełatwo wytłumaczyć. Być może Atena przejęła go od olbrzyma Pallasa, którego zabiła podczas wojny bogów z gigantami. Opowiada się też, że jako dziewczyna zabiła przypadkiem towarzyszkę zabaw o imieniu Pallas i, bolejąc nad tym, przyjęła jej imię. Czasem jednak wyjaśnia się to imię jako pierwotne miano wojennej bogini, która była w czasach mykeńskich poprzedniczką Ateny. O dalszych związkach między Ateną i Atenami mówią opowieści o Erichtoniosie i o sądzie nad Orestesem. Ta pierwsza, dość brutalna, opowiada, jak Hefajstos usiłował zgwałcić Atenę. Wojownicza dziewica broniła się skutecznie i boskie nasienie użyźniło ziemię, z której następnie narodził się Erichtonios (“urodzony z ziemi"). Bogini zamknęła go w skrzyni, którą oddała pod opiekę córek króla Kekropsa, zabraniając im zaglądania do niej. Dwie z nich nie oparły się ciekawości i zajrzały do skrzyni. Zobaczywszy węża (albo dziecko, które zamiast nóg miało ogon węża, albo też oplecione przez węża), przerażone rzuciły się z Akropolu. Bogini zabrała chłopczyka i wychowała go w swej świątyni. Został on później królem Aten. Orestes, którego po zabójstwie matki, Klitajmestry, ścigały po całym świecie erynie, przybył na koniec do Aten. Tu stanęła w jego obronie Atena, ustanawiając przy tej okazji ateńskie tradycje sądów przysięgłych i gościnności wobec cudzoziemców. Zwołała sąd nad nim na Areopagu, a gdy głosy sędziów się podzieliły, jej głos rozstrzygnął na jego korzyść. Erynie były odtąd czczone w Atenach jako eumenidy (“łaskawe"). Gdy Orestesowi i Ifigenii groziła potem śmierć w Taurydzie (na Krymie), Atena uratowała ich raz jeszcze. Zarówno Atena, jak i Ares byli bóstwami wojennymi, ale bardzo się od siebie różnili. Grecy, a zwłaszcza Homer, woleli Atenę. Reprezentowała inteligencję i sztukę wojenną, jako przeciwieństwo bezrozumnego szału Aresa. Często mu się przeciwstawiała, a raz stoczyła z nim walkę z pomocą Diomedesa, kierując jego włócznię w brzuch Aresa i zmuszając boga do ucieczki z pola bitwy. Zeus kochał Atenę równie gorąco, jak gorąco nienawidził Aresa. Patrz także Pallas. Atlas Tytan, syn Japetosa i okeanidy Klimene. Jego imię oznacza prawdopodobnie “niosącego" albo “znoszącego". Pojął w małżeństwo okeanidę Plejone. Pierwotnie był uważany za strażnika słupów podpierających niebiosa, w późniejszych czasach natomiast to on sam dźwiga niebo. Ostrzeżono go, że pewnego dnia syn Zeusa przybędzie i ukradnie z pobliskiego ogrodu Hesperyd złote jabłka strzeżone przez smoka Ladona. Kiedy zatem przybył tam Perseusz, Atlas odmówił mu gościny. Perseusz ukarał go za to, pokazując mu głowę gorgony Meduzy; na jej widok Atlas zamienił się w górę - stąd góry Atlas w Maroku. Rozległe jednak lokalne powiązania jego córek, siedmiu Plejad i pięciu Hiad, sugerują, że związek Atlasa z tymi górami jest pomysłem wtórnym. Herakles, młodszy od Perseusza o dwa pokolenia, miał mieć również spotkanie z At-lasem. Zgodnie z tą opowieścią, wykonując swą jedenastą pracę, przyszedł on po jabłka Hesperyd, Atlas zaś zaofiarował się zerwać je dla niego. Wróciwszy, oświadczył Heraklesowi, że sam zaniesie Eurysteusowi jabłka. Zamierzał pozostawić Heraklesa dźwigającego już na zawsze niebo na plecach. Herakles udał jednak, że musi poprawić ciężar na ramionach i zwiódł Atlasa, który przejął na powrót zadanie. Tym sposobem Atlas stracił zarówno swoje jabłka, jak i szansę uwolnienia się od brzemienia. Dionizos albo Bachus Bóg wina i ekstatycznego wyzwolenia: największe bóstwo świata hellenistycznego, któremu jego kult obiecywał zbawienie. Najmłodszy z wielkich bogów greckich - u Homera jest tylko mniejszym bóstwem - okazuje się przybyszem z Tracji lub Frygii. Występuje zwykle w towarzystwie sylenów i satyrów. Mógł być pierwotnie, tak jak Demeter, bóstwem plonów i uprawy roli. Jego wyznawcy (zwykle kobiety menady, czyli “szalejące") oddawali się dzikim tańcom na zboczach gór, ubierali się w koźle skóry, nosili pochodnie i tyrsy (laski owinięte winoroślą i zwieńczone szyszką). Grecy wczesnohistoryczni byli świadomi cudzoziemskości kultu Dionizosa i w wielu państwach rządy arystokratyczne odrzucały jego niegreckie orgiastyczne obrządki. Wiele mitów o Dionizosie opowiada, jak karał on takie odrzucanie. Mogą one być wspomnieniem procesu historycznego, podczas którego cudzoziemska ekstatyczna wiara nakładała się na tradycyjną olimpijską religię greckiej klasy rządzącej. Dionizos był znany jako Bromios, Lenajos (“od kadzi"), Lyajos i Dendrites (“młodzieniec-drzewo") i często jest utożsamiany z Iakchosem, bogiem związanym z Demeter i misteriami eleuzyńskimi. Był patronem dwóch wielkich ateńskich festiwali, Lenajów i Wielkich Dionizjów, połączonych z wystawianiem komedii i tragedii. Najpopularniejsza opowieść o narodzinach Dionizosa wiąże go z Tebami. Mówi ona, że Zeus w ludzkiej postaci uwiódł Semele, córkę Kadmosa, założyciela Teb. Gdy Hera dowiedziała się o ciąży Semele, przybrała postać Beroe, starej piastunki Semele, i tym sposobem uzyskała od Semele imię jej kochanka. Usłyszawszy, że chodzi o Zeusa, zaczęła szydzić z Semele i nie chciała jej uwierzyć, dopóki nie ukaże się on w swej prawdziwej postaci. Semele oznajmiła więc Zeusowi, że ma do niego prośbę, on zaś przyrzekł spełnić każde jej życzenie. Gdy poprosiła, by ukazał się jej w całej swojej chwale, musiał dotrzymać obietnicy, a wtedy Semele spłonęła porażona jego blaskiem. Nim jednak przestała istnieć, Zeus wydobył swe boskie dziecię z jej łona. Wyciął potem otwór we własnym udzie, umieścił w nim dziecię i zaszył. Po paru miesiącach wydobył z siebie Dionizosa, którego Hermes zaniósł do Ino, siostry Semele, albo na Eubeę do nimfy Makris, córki Aristajosa. W tebańskiej wersji dzieciństwa Dionizosa bóg doznał wielu przykrości przez niedowiarków. Najpierw Ino, Agawe i Autonoe, siostry Semele, odmówiły uznania jego boskiego pochodzenia, chociaż Ino zgodziła się wychować dziecko Zeusa, przebierając je za dziewczynkę. Zazdrosna o miłostki Zeusa Hera ukarała Ino i jej męża Atamasa, zsyłając na nich szaleństwo (patrz Atamas). Dionizos był jednak wdzięczny Ino i starał się chronić ją przed Herą. Kiedy później wrócił do Teb, Ino i jej siostry zostały jego wyznawczyniami. Gdy za sprawą Hery Ino z synem Melikertesem w ramionach rzuciła się w morze, Posejdon przemienił ją w morską boginkę Leukoteę w postaci mewy. W pewnym okresie jego dzieciństwa, gdy wzrosło zagrożenie ze strony Hery, Zeus przemienił Dionizosa w koziołka i powierzył go nimfom z góry Nysa (różnie umiejscawianej). Mogły to być Hiady (“sprawczynie deszczu"). Ich doradcą i wychowawcą Dionizosa był Sylen. Dionizos umieścił potem nimfy na niebiosach jako gromadę gwiazd. Istnieje starszy mit o narodzinach i pochodzeniu Dionizosa, dodany później do opowieści tebańskiej, wydaje się więc on “podwójnie urodzony", i jest to jeden z jego przydomków. W tej starszej wersji Demeter - z którą jako boginią wzrostu upraw miał on wiele wspólnego - jest uważana za jego matkę z ojca Zeusa: ziemia i niebo rodzą plony. W tradycji religijnych misteriów orfickich Persefona zajmuje jednak miejsce swojej matki. Zgodnie z tym przekazem Zeus nawiedził ją pod postacią węża, a ich synem był Zagreus. Zazdrosna Hera namówiła tytanów, by zabili to dziecko. Dopadli go, chociaż wcielił się w koziołka, rozszarpali i pożarli. Atena ocaliła jedynie jego serce. Zeus dał to serce Semele do zjedzenia, tak więc Dionizos został na nowo poczęty. (Alternatywnie, Demeter lub Apollo zebrali szczątki i przywrócili je do życia). Gdy Dionizos doszedł do wieku męskiego, wyprowadził swą matkę Semele z Tamtego Świata, by mogła odbierać należną jej cześć na Olimpie. Zstąpił do królestwa Hadesa przez jezioro Lerna lub przez Zatokę Trojzeńską. Pośród nieśmiertelnych używała potem imienia Tyone. Dionizos często był prześladowany przez tych, którzy odmawiali mu boskości, w końcu jednak zawojował całą Grecję. Gdy przebywał jeszcze pod opieką nimf z Nysy, Likurg, syn króla Edonów Dryasa, napadł na jego piastunki uzbrojony w oścień. Dionizos znalazł schronienie w morzu u Tetydy, która zabawiała go, dopóki bogowie nie porazili Likurga ślepotą, a później ukarali go okrutną śmiercią. W swoich rodzinnych Tebach musiał Dionizos uporać się ze swym kuzynem Penteusem, synem Agawe, który odziedziczył tron Kadmosa, ale odmawiał uznania boskości Dionizosa. Ich starcie jest tematem Bachantek Eurypidesa. Dionizos powrócił do Teb jako urodziwy młodzieniec na czele gromady lidyjskich menad. Oczarował kobiety z miasta i pociągnął je za sobą w bachicznym szale na stoki góry Kitajron. Penteus wtrącił młodzieńca do lochu, ale ten w cudowny sposób wyzwolił się z łańcuchów, a drzwi więzienia stanęły otworem. Obcy przybysz pobudził ciekawość króla, napomykając o orgiach odprawianych na górze i podsuwając mu pomysł przebrania się za kobietę. Penteus podglądał potem menady z wierzchołka drzewa. Zobaczyły go, biorąc w swym szaleństwie za górskiego lwa, ściągnęły z drzewa i rozszarpały. Kierowała nimi jego matka Agawe, której później wrócił rozsądek i w wielkim smutku pochowała syna. Dionizos wysłał Agawe i jej rodziców, Kadmosa i Harmonię, na wygnanie do kraju Enchelejczyków. Wygnanie Kadmosa może być odbiciem innej wersji mitu o narodzinach Dionizosa. Oto mieszkańcy Brazjaj w Lakonii twierdzili, że Semele urodziła syna w zwykły sposób, gdy jednak utrzymywała, że jest on synem Zeusa, Kadmos zamknął ją wraz z Dionizosem w skrzyni i puścił ją na morze. Skrzynia wylądowała w Brazjaj. Semele była martwa, lecz Dionizos został ocalony i wychowany w nadbrzeżnej jaskini przez swą ciotkę Ino, która przybyła tam w swych obłąkańczych wędrówkach. Inną historię wiążącą Dionizosa z morzem opowiada hymn homerycki Do Dionizosa. Piraci tyrseńscy ujrzeli Dionizosa, pod postacią urodziwego młodzieńca zamroczonego winem, na skale na wybrzeżu Chios albo Ikarii. Zwabili go na swój statek, obiecując przewieźć go na Naksos, skąd miał pochodzić, zamyślali jednak sprzedać go jako niewolnika albo wziąć za niego okup. Jedynie sternik Akojtes sprzeciwiał się, ale na próżno, a gdy chciał płynąć ku Naksos, inni kazali mu zmienić kurs. Potem zaczęły się cuda. Wiatr ucichł, po statku popłynęło strumieniem wino, wiosła zmieniły się w węże, u szczytu masztu w obie strony rozpostarła się bujna winorośl z licznymi gronami, które ujrzano też na głowie młodzieńca. Pojawiły się dzikie bestie i zaczęły się bawić u jego stóp. Oszaleli ze strachu żeglarze rzucili się w morze i stali się delfinami. Akojtes był przerażony, lecz Dionizos uspokoił go i polecił płynąć ku Naksos. Został on potem wiernym wyznawcą i kapłanem boga. (Według innej wersji mitu to jego, a nie boga uwięził Penteus). Na Naksos Dionizos ocalił Ariadnę - porzuconą tam przez Tezeusza - i uczynił swoją małżonką. Ich wieniec ślubny został umieszczony na niebiosach jako gwiazdozbiór, Corona Borealis. Pewna liczba greckich państw podobnie jak Teby nie chciała uznać boskości Dionizosa. W Orchomenos, innym mieście beockim, córki króla Minyasa odmówiły przyłączenia się do wyznawców i pozostały w domu. Bóg pokarał je szaleństwem, w którym rozszarpały jedno ze swoich dzieci, a potem przemienił je w nietoperze. Także w Argos córki króla Projtosa odmówiły przyłączenia się do menad. I one popadły w szaleństwo i krążyły po górach, niczym krowy kąsane przez gzy, zabijając własne dzieci. Melampos podjął się je wyleczyć, pod warunkiem że Projtos da mu w nagrodę jedną trzecią swego królestwa, co dla króla było ceną zbyt wysoką. Obłęd rozprzestrzenił się na kobiety argiwskie i wtedy Projtos wyraził zgodę. Inna argiwska tradycja mówi, że Perseusz stawiał opór Dionizosowi i zabił wiele jego wyznawczyń, Halii, czyli “pochodzących z morza". Potem pogodzili się jednak, a Argiwowie udzielili schronienia Ariadnie, która w ich mieście została pochowana. W Atenach za panowania Pandiona Dionizos odwiedził wieśniaka Ikariosa i nauczył go uprawy winorośli. Ten upoił winem kilku sąsiadów, a wtedy inni zabili go, mając go za truciciela. Jego córka Erigone wyruszyła na poszukiwanie ojca, mając u boku wiernego psa, Majrę. Kiedy znalazła ciało, powiesiła się z rozpaczy. Dionizos pokarał Ateńczyków szaleństwem, a wśród młodych kobiet szerzyły się samobójstwa. W końcu wyrocznia Apollina nakazała uczcić Ikariosa i Erigone. Ustanowiono święto, podczas którego wieszano na drzewach ich podobizny. Bogowie przemienili Erigone w gwiazdozbiór Panny, a jej psa w gwiazdozbiór Małego Psa (Procjon). W Etolii król Ojneus tak gościnnie przyjął Dionizosa, że oddał mu wtedy własną żonę, Alteę, która urodziła mu potem córkę Dejanirę, przyszłą żonę Heraklesa. Dionizos odwdzięczył się Ojneusowi, ucząc go uprawy winorośli. Stosownie do jego zamorskiego pochodzenia przypisywano temu bogu dalekie podróże. Gdy Hera przyprawiła go o szaleństwo, wędrował po krajach Wschodu, Syrii i Egipcie, póki we Frygii Kybele albo Rea nie oczyściły go i nie uleczyły. Przywdział wtedy frygijski strój i otoczył się lidyjskimi menadami, satyrami i sylenami. Jego towarzyszki ubierały się w skóry kozłów, nosiły tyrsy, karmiły piersią jelonki, rozszarpywały dzikie bestie i dawały upust rozwiązłości. Kiedy król Frygii Midas gościł zbłąkanego Sylena, Dionizos pytał, jakiej sobie życzy nagrody. Midas prosił, by wszystko, czego dotknie, zamieniało się w złoto - co okazało się przekleństwem, bo złota nie da się zjeść ani wypić. W Egipcie ustanowił Dionizos wyrocznię Ammona. Wędrując kiedyś ze swymi wyznawcami przez pustynię, ujrzał z daleka samotnego barana. Kiedy się zbliżyli, zwierzę znikło, ale w miejscu, gdzie stało, znaleźli źródło. Bóg założył tam wyrocznię, a barana umieścił na niebie jako gwiazdozbiór. Doszedłszy do Eufratu, zbudował most spleciony z gałązek wierzby i pędów winorośli. Na koniec dotarł do Gangesu w Indiach i wymógłszy tam oddawanie sobie czci, wrócił do Grecji rydwanem zaprzężonym w lamparty. Podczas bitwy bogów z gigantami Dionizos zabił tyrsem Eurytosa, a osły dosiadane przez jego satyrów siały postrach wśród gigantów swoim rykiem. Gdy bogowie uciekali do Egiptu przed potwornym Tyfonem, Dionizos przemienił się w kozła. W końcu pogodził się z Herą i nawet pomógł jej wydostać się z pułapki zastawionej przez Hefajstosa, upijając boskiego kowala. Według jednej z wersji mitu miał syna z boginią, bo Afrodyta miała mu urodzić Priapa, który był bogiem płodności i urodzaju, podobnie jak sam Dionizos. W Żabach Arystofanesa Dionizos traktowany jest jako postać komiczna. Utożsamiany jest z rzymskim Liberem, starożytnym bóstwem italskim. Odyseusz Król Itaki. Jedna z czołowych postaci Iliady i główny bohater Odysei. Odyseusz miał być jedynym synem Laertesa i Antyklei. Czasami mówiono też, że Antykleja była już przed ślubem w ciąży za sprawą Syzyfa. Tłumaczyło to spryt Odyseusza, Syzyf bowiem przechytrzył nawet ojca Antyklei Autolikosa, słynnego złodzieja i krętacza. Autolikos odwiedził przypadkiem Itakę nazajutrz po narodzinach Odyseusza. Piastunka Eurykleja położyła dziecko na kolanach Autolikosa, prosząc, by znalazł imię dla swego wnuka, bo nikt inny nie zrobi tego lepiej. Nadał mu wtedy imię “Odyseusz", czyli “gniewny", sam bowiem gniewał się na wielu ludzi albo też wielu ludzi nienawidził (gr. odyssethai - nienawidzić albo: gniewać się). Obiecał też Odyseuszowi bogate dary, o które tamten, gdy dorośnie, miał się upomnieć w domu Autolikosa pod Parnasem. W stosownym czasie Odyseusz wyruszył po te dary, a gdy polował z synami Autolikosa, dzik zranił go kłem w udo, pozostawiając długą bliznę. Później Odyseusz został wysłany do Mesenii, by odebrać stado owiec zabranych z Itaki podczas jakiegoś najazdu. Tam poznał Ifitosa, syna Eurytosa, który szukał klaczy zaginionych w czasie pobytu Heraklesa w Ojchalii. Obydwaj zaprzyjaźnili się i wymienili dary. Ifitos dał Odyseuszowi wielki łuk, który rozsławił kiedyś Eurytosa, a którego Odyseusz użył do wypróbowania sił zalotników Penelopy. Nie wziął on tego łuku ze sobą, gdy szedł na wojnę, chociaż zadbał o truciznę do strzał, której dostarczył mu Anchialos. Gdy Odyseusz zaczął szukać żony, spodobała mu się Penelopa, córka Ikariosa, króla Sparty. Wtedy po raz pierwszy okazał ową przebiegłość, która miała się stać przysłowiową. Przyłączył się do tłumu zalotników Heleny, pięknej córki królewskiego brata Tyndareosa (który także był królem), wiedząc jednak, że jest zbyt ubogi, by jego zaloty zostały przyjęte, nie przyniósł żadnych darów. Zamiast tego udzielił Tyndareosowi dobrej rady. Zalotnicy chwytali już za sztylety i było oczywiste, że jeśli Tyndareos wybierze jednego z nich, pozostali wzniecą zamieszki. Odyseusz doradził królowi, by kazał wszystkim przysiąc, że będą bronili wybrańca Heleny. Oznaczało to, że kiedy Tyndareos wybrał Menelaosa, wszyscy musieli się na niego zgodzić, a gdy później Parys uprowadził Helenę, musieli iść walczyć na wojnie trojańskiej, by pomóc w jej odzyskaniu. W nagrodę za tę radę Tyndareos pomówił z Ikariosem i Odyseusz otrzymał rękę Penelopy, chociaż Ikarios nie chciał się z nią rozstać. Według jednej z wersji opowieści urządził on wyścigi, których zwycięzca miał zostać mężem jego córki, i Odyseusz je wygrał. Gdy młoda para opuszczała Lakonię, Ikarios podążał za nimi i błagał Penelopę, by wróciła, Odyseusza zaś namawiał, by zamieszkał z nim. Ten jednak odmówił i kazał Penelopie wybierać, a ona w milczeniu okryła głowę welonem, co oznaczało, że pójdzie za mężem. Ikarios wzniósł później na tym miejscu świątynię Skromności (Aidos). Penelopa urodziła Odyseuszowi tylko jedno dziecko, Telemacha, który wychowywał się pod nieobecność ojca. We właściwym czasie Laertes ustąpił z tronu na rzecz swego przebiegłego syna Odyseusza. Jako król Itaki był on ulubieńcem Ateny, która podziwiała zarówno jego spryt, jak i pobożność. Gdy Parys zabrał Helenę ze Sparty i odmówił oddania jej Menelaosowi, a Agamemnon postanowił przypomnieć zalotnikom Heleny o przysiędze, Menelaos i Palamedes, syn Naupliosa, objeżdżali władców różnych państw greckich. Odwiedzili też Itakę. Odyseusz udawał przed nimi obłęd, siał piasek z solą i zaprzęgał konia i wołu do wspólnego jarzma. Palamedes ujawnił oszustwo, kładąc małego Telemacha przed pługiem, Odyseusz bowiem natychmiast poderwał ostrze. Musiał potem udać się pod Troję, ale nigdy tego nie wybaczył Palamedesowi. Agamemnon wysłał Odyseusza z Nestorem, by namówili Achillesa do powrotu na pole bitwy, nie udało im się jednak go przekonać. To właśnie ludzie z Itaki przyczynili się niegdyś do wykrycia Achillesa wśród niewiast dworu Likomedesa. Odyseusz, którego królestwo obejmowało Kefalenię i Zakyntos, a także pewne obszary na stałym lądzie, wystawił dwanaście okrętów na wojnę trojańską. Gdy cisza morska unieruchomiła flotę w Aulidzie, Odyseusz namówił Klitajmestrę, by wysłała tam Ifigenię, obiecując jej małżeństwo córki z Achillesem. W rzeczywistości miała ona być złożona w ofierze Artemidzie, by uśmierzyć gniew bogini. To za radą Odyseusza Grecy porzucili Filokteta na Lemnos i to on odgadł sens skierowanych do Achillesa słów wyroczni o sposobie uleczenia rany Telefosa. Gdy Grecy dotarli w końcu do Troi, wyciągnięte na brzeg okręty Odyseusza znalazły się w samym środku floty, i to z dziobu jego okrętu heroldowie przemawiali do armii. Na początku wysłano go wraz z Menelaosem z żądaniem zwrotu Heleny. Zginęliby obaj zabici przez Trojan, gdyby ich nie obronił Antenor. Najlepszym przyjacielem Odyseusza był pod Troją Diomedes, wspólnie dokonali wielu walecznych czynów. Nie przyniosło im jednak chluby ukamienowanie Palamedesa w wyniku spisku uknutego przez Odyseusza (być może przy współudziale Diomedesa, albo też, według innej opowieści, Odyseusz i Diomedes utopili tamtego podczas łowienia ryb). W Iliadzie Odyseusz wyróżnia się nie tyle jako wojownik, ile jako mówca i strateg. Jego udział w naradach przedstawiany jest jako znaczący. Choć niepozorny z wyglądu, kiedy przemawiał, przykuwał uwagę wszystkich. Wybrano go na towarzysza Fojniksa i Ajasa, syna Telamona, w próbie przekonania Achillesa na nowo do wojny. Przemawiał bardzo przekonywająco, ale nawet jego pomysłowość nie dała wyniku. Brał udział przynajmniej w dwóch wyprawach wywiadowczych. Za pierwszym razem był to jego wypad z Diomedesem w celu rozpoznania pozycji trojańskich w obozie założonym przez Hektora na równinie. Natknęli się wówczas na trojańskiego szpiega Dolona, którego wypytali i zabili. Potem zamordowali z zaskoczenia nowo przybyłego wodza Traków Rezosa i wielu towarzyszących mu dostojników. Przy jakiejś późniejszej okazji Odyseusz (być może w towarzystwie Diomedesa) przedostał się do Troi w przebraniu żebraka. Helena rozpoznała go, postanowiła jednak nie zdradzać jego tożsamości. Wykąpała go, dała mu ubranie i przyrzekła, że go nie wyda. Odwzajemnił się jej, opowiadając o planach Greków, ona zaś cieszyła się, słysząc, że ma być uratowana. Podczas tych odwiedzin zabił kilku Trojan i dowiedział się o planach nieprzyjaciół. Niektórzy opowiadali, że wykradł wtedy Palladium, podobiznę Ateny, i że Hekabe, żona Priama, rozpoznała go, ale nie wydała, podobnie jak Helena. Gdy Achilles zginął od strzały Parysa, Ajas syn Telamona wyniósł jego ciało z pola bitwy osłaniany przez Odyseusza. Między tymi dwoma wojownikami wynikł spór o prawo do zbroi Achillesa. Odyseusz był o wiele lepszym mówcą, bez trudu więc przekonał armię, że lepiej przysłużył się sprawie Greków niż jego oponent. Ajas uznał to za ujmę dla honoru i w napadzie szaleństwa usiłował zabić wodzów greckich, a potem popełnił samobójstwo. Kiedy Parys został w końcu zabity, trojański wieszczek Helenos opuścił Troję urażony, gdyż nowym mężem Heleny miał być nie on, lecz Deifobos. Został potem na Idzie wzięty do niewoli przez Odyseusza i z ochotą powiadomił go o warunkach, jakie muszą spełnić Grecy, jeśli chcą zdobyć Troję. Odyseusz dopilnował spełnienia owych warunków. Namówił Neoptolemosa, syna Achillesa, do przyłączenia się do armii, obiecując mu ojcowską zbroję. Stanął też na czele wyprawy na Lemnos, gdzie z pomocą Neoptolemosa starał się przyciągnąć pod Troję Filokteta, posiadacza łuku Heraklesa. Na szczęście zjawił się tam Herakles i kazał Filoktetowi, który nienawidził Odyseusza za porzucenie go na tej wyspie, przyjąć propozycję. Po tych wszystkich wydarzeniach Odyseusz wpadł na pomysł wtargnięcia do Troi za pomocą drewnianego konia poświęconego bogini, w którego wnętrzu byli ukryci greccy wojownicy. Mieli oni pod dowództwem Odyseusza wyjść nocą i opanować miasto. Epejos zbudował konia, po czym Grecy odpłynęli, pozostawiwszy go na brzegu. Trojanie wciągnęli konia do miasta po zrobieniu wyłomu w murach albo przez powiększoną bramę. Helena przyszła go obejrzeć w towarzystwie Deifobosa i przemawiała do ukrytych wewnątrz wojowników, naśladując głosy ich żon. Odyseusz musiał wykorzystać całą swą pomysłowość, by powstrzymać towarzyszy przed odezwaniem się. Gdy następnie Grecy wypadli z drewnianego konia, nie zapomniał o swym długu wobec Antenora i zawiesił na jego drzwiach lamparcią skórę na znak, że ma być oszczędzony. To on odpowiada jednak za zabójstwo małego Astianaksa, syna Hektora, zalecił bowiem wymordowanie wszystkich, którzy mieli prawo do tronu trojańskiego i mogliby mścić się kiedyś na Grekach. Starał się też odwrócić od Greków gniew Ateny za zgwałcenie przez Ajasa Kasandry przed obliczem posągu bogini - który Kasandra obejmowała, szukając schronienia - żądając ukamienowania Ajasa. Nie poniósł potem żadnej szkody, gdy Atena zesłała burzę, która zniszczyła okręty Greków. Inni bogowie, zwłaszcza Posejdon (jak zobaczymy), nie byli mu jednak przychylni. Wrócił do domu jako ostatni z Greków po dziesięciu latach wędrówek. Przygody, które go wtedy spotkały, i zdarzenia po powrocie stanowią temat Odysei Homera. Z Troi popłynął na Chersonez Tracki, gdzie Hekabe - po śmierci Priama niewolnica Odyseusza - dowiedziała się, że jej syn Polidoros został zamordowany przez Polimestora, króla Bistonów. Zemściła się na tym trackim królu, zabijając jego dwóch synów i oślepiając jego samego. Została potem zamieniona w sukę i zginęła, rzuciwszy się do morza. Odyseusz żeglował dalej wzdłuż brzegów Tracji. Złupił miasto Kikonów, oszczędzając tylko Marona, kapłana Apollina, ale stracił wielu ludzi w bitwie, która się potem wywiązała. Maron dał mu kilka dzbanów wina, którym Odyseusz upił później cyklopa Polifema. Wichura odepchnęła okręty od przylądka Malea i zagnała do kraju Lotofagów. W dalszej drodze dotarł Odyseusz do wyspy cyklopów (utożsamianej później z Sycylią). Tam z dwunastoma towarzyszami gościł u Polifema, przedstawiwszy się jako Outis (“Nikt"). Olbrzym zamk-nął ich w swej jaskini, zawaliwszy wejście wielkim głazem, i pożarł sześciu ludzi Odyseusza. Nie mogąc odwalić głazu, Odyseusz uciekł się do podstępu. Upił Polifema winem Marona, a gdy zasnął, oślepił go, wbijając w jego jedyne oko rozżarzony pal. Sąsiedzi nie przyszli mu na pomoc, krzyczał bowiem, że napadł go “Nikt". O świcie olbrzym wypuszczał owce na pastwisko. Odyseusz uciekł wtedy z sześcioma towarzyszami ukrytymi pod brzuchami baranów. Znalazłszy się na okręcie, nie zdołał się jednak powstrzymać i wykrzyknął swe prawdziwe imię. Polifem cisnął wielkim głazem, który omal nie zatopił okrętu. Prosił potem swego ojca Posejdona, by opóźnił powrót Odyseusza. Nigdy by pewnie nie zobaczył on Itaki, gdyby nie pomoc Ateny. Wrócił po wielu latach - i to sam, na cudzym okręcie. Wymknąwszy się Polifemowi, dotarł do wyspy Eola, władcy wiatrów. Dostał od niego w darze worek z wiatrami. Eol nie uwięził w worku Wiatru Zachodniego, który miał popychać okręty do kraju. Niestety, gdy Odyseusz zasnął, żeglarze rozwiązali worek, sądząc, że zawiera on złoto, i wichura zagnała ich z powrotem na wyspę Eola. Tym razem Eol przepędził ich, uznając Odyseusza za przeklętego przez bogów. Trafili następnie do krainy Lajstrygonów, dzikich olbrzymów pożerających ludzi. Dowódcy zakotwiczyli swe okręty w przystani. Tylko Odyseusz nie wpłynął do portu i tylko jego okręt ocalał, gdy tubylcy obrzucili inne okręty wielkimi głazami i pożarli ich załogi. Żeglował potem dalej i dotarł do Ajai, wyspy Kirke. Ta potężna czarodziejka zaczarowała członków grupy rozpoznawczej, zamieniając w świnie wszystkich oprócz Eurylochosa, który podejrzewał zdradę i wrócił na okręt. Odyseusz pokonał Kirke z pomocą Hermesa, od którego dostał ziele czyniące go odpornym na jej czary. Kazał jej uwolnić swoich towarzyszy i przywrócić im ludzką postać. Przysięgła też, że nie wyrządzi mu szkody i nie pozbawi męskości w łożnicy. Spędził potem u niej cały rok. Jego ludzie namówili go w końcu do podjęcia podróży. Za radą i z pomocą Kirke dotarł na brzeg Oceanu, gdzie wyszły mu na spotkanie cienie zmarłych, a duch wróżbity Tejrezjasza pouczył go, jak wrócić do kraju. Odyseusz wykopał tam na brzegu morza dół i wylał obiatę dla umarłych, a potem zabił czarnego barana i czarną owieczkę dla Hadesa i dla Persefony. Krew ściekła do dołu i tłum umarłych ruszył w tę stronę, Odyseusz dobył jednak miecza i nie dawał im zbliżyć się do krwi, póki nie rozmówi się z Tejrezjaszem. Pojawił się Elpenor, towarzysz, który zginął na Ajai i którego ciało zostało w domu Kirke, nie pogrzebane, przyszła też dusza matki Odyseusza zmarłej z tęsknoty za synem, on jednak nie pozwalał im się zbliżyć. Potem nadszedł Tejrezjasz i napiwszy się krwi, przepowiadał przyszłość. On tylko jeden w Tamtym Świecie pozostał w pełni władz umysłowych i udzielił Odyseuszowi dobrych rad. Ostrzegł go, by nie tykał krów Heliosa na Trynakii, bo straci okręt i towarzyszy. Powiedział mu też, że zastanie w domu zalotników starających się o rękę Penelopy. Potem dusza matki Odyseusza powiedziała mu więcej o sytuacji w jego domu. Następnie rozmawiał z duszami bohaterów, swoich towarzyszy spod Troi, i z duszami wielu pięknych kobiet. Agamemnon, pamiętając o własnej marnej śmierci, radził mu mieć się na baczności przy powrocie do domu. Na koniec spotkał Odyseusz Heraklesa. Opuściwszy siedziby zmarłych, wrócił na Ajaję, pogrzebał Elpenora i wysłuchał dalszych rad Kirke. Gdy potem zbliżał się do wyspy syren, zalepił woskiem uszy towarzyszom, by nie słyszeli ich śpiewu. On sam słuchał przywiązany do masztu, a gdy oczarowany pieśnią kazał towarzyszom rozwiązać więzy, zacisnęli je tylko mocniej, jak im wcześniej polecił. Przepłynął potem między Skyllą i Charybdą (umiejscawianymi później w Cieśninie Mesyńskiej), zbliżywszy się rozmyślnie do Skylli, która porwała mu sześciu towarzyszy. Załoga zmusiła go potem do wylądowania na wyspie Trynakii (utożsamianej później z Sycylią), gdzie przez cały miesiąc zatrzymał ich przeciwny wiatr. Cierpiący głód towarzysze zabili tam, podczas snu Odyseusza, kilka krów ze stada Heliosa. Ucztowali przez sześć dni, a potem odpłynęli z pomyślnym wiatrem. Gdy tylko stracili z oczu ląd, okręt rozbiła gwałtowna wichura zesłana przez Zeusa na prośbę Heliosa. Ocalał tylko Odysuesz. Związawszy maszt ze stępką, popłynął na nich, niesiony wiatrem, z powrotem do Charybdy. Połknęła belki, on zaś, uczepiony drzewa rosnącego na urwisku, czekał, aż wyrzuci je ona z powrotem. Potem, wiosłując własnymi rękami, płynął przez dziewięć dni, aż morze wyrzuciło go na Ogigię, wyspę pięknej okeanidy Kalipso. Wzięła go ona sobie za małżonka i obiecała uczynić nieśmiertelnym. Spędził u niej siedem lat, zanim jego łzy tęsknoty za domem i żoną poruszyły bogów. Posłali oni Hermesa, by nakazał Kalipso odesłać Odyseusza na tratwie, którą sobie sam zbuduje. Znalazła go na wybrzeżu, gdzie przesiadywał, wpatrując się w morze. Nie uwierzył jej zrazu i kazał przysiąc, że nie obmyśla mu ona jakiejś niedoli. Atena dopilnowała, by Odyseusz odpłynął, póki rozgniewany na niego Posejdon przebywał u Etiopów. Płynął siedemnaście dni, a osiemnastego dojrzał go powracający bóg i zesłał wielką burzę, która rozbiła tratwę Odyseusza. Wtedy bogini Leukotea sfrunęła do niego jako mewa i kazała mu zostawić tratwę. Dała mu chustkę, którą miał się obwiązać, by nie utonąć. Dwa dni rzucały nim wielkie fale, a gdy w końcu Atena uciszyła morze, wydostał się na brzeg Scherii, kraju Feaków. Odwiązał wtedy chustkę i rzucił w morze, odwrócony tyłem (jak mu nakazała Leukotea), a potem ułożył się na spoczynek w zaroślach. Rankiem następnego dnia natknęła się na niego Nauzykaa, córka króla Feaków Alkinoosa. Przybyła nad rzekę ze swymi dwórkami prać królewską bieliznę. Gdy dziewczęta grały w piłkę, Odyseusz wynurzył się z zarośli, okrywając swą nagość liściastą gałęzią i prosząc królewnę gładkimi słowami o pomoc. Dała mu ona ubranie i wskazała drogę do dworu swego ojca. Idąc za jej wskazówkami, wszedł tam nie zauważony i ukląkł jako błagalnik przed królową Arete. Alkinoos i jego dworzanie przyjęli go jako honorowego gościa. Obiecali mu też odesłanie do ziemi ojczystej. Następnego dnia odbywały się zawody, a przy wieczornej uczcie Odyseusz wyjawił swe imię i opowiedział swoją historię. Nau-zykaa patrzyła na niego z podziwem, on jednak nie zamierzał już przedłużać rozłąki z Penelopą. W końcu okręt feacki odwiózł go na Itakę. Wioślarze wynieśli Odyseusza nocą śpiącego i złożyli na piasku wraz ze skarbami, które dał mu Alkinoos. Gdy okręt wracał do Scherii, Posejdon zamienił go w skałę. Alkinoos przypomniał sobie wtedy starą przepowiednię mówiącą, że Posejdon ukarze kiedyś Feaków za gościnność okazywaną rozbitkom. Odyseusz obudził się wśród gęstej mgły i pomyślał, że go oszukano. Zjawiła się jednak Atena, która rozsiała tę mgłę, by go chronić. Nadała mu postać starego żebraka i nakazała pójść do pasterza świń Eumajosa. Sama tymczasem zajęła się sprowadzeniem Telemacha ze Sparty, dokąd się udał w poszukiwaniu wieści o ojcu. Eumajos pozostał wierny Odyseuszowi i przyjął gościnnie rzekomego żebraka, opowiadając mu szczegółowo, co dzieje się na Itace. Ponad stu zalotników Penelopy spędzało czas w pałacu Odyseusza, trwoniąc jego mienie oraz znieważając jego żonę i syna. Wiele ze służących zgadzało się zaspokajać ich żądze. Ojciec Odyseusza, Laertes, opuścił jego dwór i przeniósł się do swego skromnego domu, gdzie rozpaczał za zaginionym synem i za swą małżonką Antykleją. Wysłuchawszy tego, Odyseusz nie ujawnił się Eumajosowi, udając przed nim Kreteńczyka, który walczył pod Troją i miał wiadomości o królu Itaki. Wtedy powrócił Telemach i prowadzony przez Atenę zaszedł do chaty Eumajosa. Powitał uprzejmie domniemanego żebraka, nie zaprosił go jednak do pałacu, nie będąc pewnym, jak by go przyjęli zalotnicy. Eumajos poszedł zawiadomić Penelopę o powrocie Telemacha, a wtedy Odyseusz ujawnił się synowi i razem ułożyli plan zagłady zalotników. Następnego ranka Odyseusz i Eumajos udali się do pałacu, posprzeczawszy się po drodze z pasterzem kóz Melantiosem, który nie dochował wierności królowi. Leżący przed wrotami na gnoju stary pies Argos poznał swego pana. Poruszył ogonem, ale nie miał dość sił, by podejść do pana, i tak dosięgła go śmierć. Wszedłszy pod postacią żebraka do wielkiej sali, Odyseusz obchodził po prośbie zalotników. Dawali mu jedzenie wszyscy oprócz Antinoosa, który uderzył go podnóżkiem. Bezczelny młody żebrak Iros chciał zastraszyć Odyseusza groźbami, lecz ten powalił go jednym ciosem. Penelopa oznajmiła potem zalotnikom, że wkrótce wybierze sobie nowego męża, bo po upływie dwudziestu lat nie spodziewa się już powrotu Odyseusza. Wypomniała im jednak przy tym chciwość i natręctwo. Odyseusz słuchał tego z podziwem. Melanto, siostra Melantiosa, obrzuciła go obelgami i doszłoby do bójki, gdyby jeden z zalotników, Amfinomos, nie nakłonił innych do rozejścia się do domów. Był to dla Odyseusza znak do rozpoczęcia przygotowań. Wyniósł wraz z synem wszystek oręż z wielkiej sali i złożył w skarbcu. Penelopa opowiedziała potem rzekomemu żebrakowi, jak przez trzy lata zwodziła zalotników, każąc im czekać, aż utka szatę grobową dla Laertesa, którą w nocy skrycie pruła. Słyszała ona, że gość ma jakieś wieści o jej mężu, Odyseusz zaś, wciąż udając Kreteńczyka, zapowiedział swój szybki powrót. Jego stara piastunka Eurykleja myła mu nogi i poznała go po bliźnie na udzie. Kazał jej jednak milczeć i nie mówić o tym nikomu, nawet Penelopie. Dowiedział się potem od Penelopy, że chce ona urządzić zawody zalotników: kto napnie łuk jej męża i przeszyje strzałą, jak to kiedyś robił Odyseusz, głowice dwunastu ustawionych rzędem toporów, ten zdobędzie jej rękę. Odyseusz radził jej nie zwlekać z tą grą, zapewniając, że prędzej powróci jej mąż, niż oni wykonają jej zadanie. Następnego dnia od rana trwały przygotowania do uczty w wielkiej sali. Zabito mnóstwo zwierząt. Telemach usadził Odyseusza na strategicznej pozycji przy wejściu. Zalotnicy spostrzegli, że młody człowiek nabrał powagi, a wieszczek Teoklimenos przepowiedział obecnym rychłe nieszczęście. Po wieczerzy Penelopa przyniosła łuk, który Odyseusz dostał kiedyś od Eurytosa, i ogłosiła zawody. Za wzorem Telemacha wszyscy po kolei próbowali napiąć łuk, ale bez powodzenia. Odyseusz tymczasem wyjawił, kim jest, Eumajosowi i pasterzowi wołów Filojtiosowi. Eurykleja i Filojtios zamknęli wrota, gdy Odyseusz z Eumajosem weszli do wielkiej sali. Po długich sporach Telemach pozwolił Odyseuszowi spróbować napiąć łuk. Kazał też Penelopie iść do jej komnaty. Wtedy, ku zdumieniu zalotników, rzekomy żebrak napiął cięciwę i nie wstając ze stołka, na którym siedział, przeszył strzałą głowice toporów. Następnie, wspierany przez Telemacha i Eumajosa, Odyseusz wystrzelał zalotników. Oszczędził jedynie pieśniarza Femiosa i herolda Medona. Atena stanęła u jego boku pod postacią Mentora, nauczyciela Telemacha. Melantios przyniósł wtedy zalotnikom zbroje i broń ze skarbca, którego drzwi Telemach zostawił otwarte. Zaraz go jednak pojmali Eumajos i Filojtios, związali i podciągnęli pod pułap. Wkrótce wszyscy zalotnicy byli martwi i leżeli zwałem jedni na drugich. Gdy to ujrzała Eurykleja, miała już krzyknąć w podziwie, lecz Odyseusz powstrzymał ją i polecił jej zebrać występne kobiety. Nakazał im wynieść trupy na dziedziniec i oczyścić wnętrze wielkiej sali. Potem Telemach je powiesił. Eurykleja obudziła Penelopę, zawiadamiając ją o powrocie Odyseusza, ta jednak nie uwierzyła. Trzeba ją było długo przekonywać - a uwierzyła dopiero po wyjawieniu tajemnicy znanej tylko im dwojgu. Łoże w ich sypialni było dziełem samego Odyseusza, oparte na wrośniętym w ziemię pniu, nie można go więc było poruszyć. Następnego dnia udał się Odyseusz do gospodarstwa swego ojca Laertesa i dał mu się rozpoznać. Wraz z wiernymi sługami ułożyli plan odparcia spodziewanej napaści krewnych zalotników. Laertes ubrał się w piękny strój, a Atena uczyniła go wyższym i tęższym. Potem wszyscy włożyli zbroje i wyszli naprzeciw napastnikom. Laertes z pomocą Ateny zabił rzutem włóczni ich przywódcę Eupejtesa, ojca Antinoosa. Już miało dojść do bitwy, gdy zjawiła się bogini pod postacią Mentora i rozdzieliła walczących. Krzyknęła wielkim głosem, aż strach ogarnął ludzi itackich. Zeus powstrzymał wtedy Odyseusza piorunem. Zawarto przymierze - i tu się kończy Odyseja. O dalszych przygodach Odyseusza mówią przepowiednie zawarte w poemacie. Postąpił tak, jak mu radził Tejrezjasz, by zapewnić sobie spokojną starość. Przeprawił się na stały ląd i szedł z wiosłem na ramieniu, dopóki nie spotkał przechodnia, który spytał, dlaczego nosi on łopatę do przesiewania zboża. Wtedy, z dala od morza, wbił wiosło w ziemię i złożył ofiary Posejdonowi: barana, byka i kiernoza stadnika. Tak pogodziwszy się z bogiem, wrócił do domu i żył długo i szczęśliwie z Penelopą, a łagodna śmierć przyszła do niego z morza. Snuto też jednak całkiem inne opowieści o ostatnich latach życia Odyseusza. Miał się on udać do Tesprotii i poślubić królową Kallidike jeszcze za życia Penelopy. Dowodził potem wojskami Tesprotów w wojnie przeciw Brygom, którymi dowodził Ares, i przegrał bitwę. Tron tesprocki odziedziczył Polipojtes, syn Odyseusza i Kallidike, Odyseusz zaś wrócił na Itakę. Miał zginąć z ręki Telegonosa, syna jego i Kirke, który wyruszył na poszukiwanie ojca i nieświadomie zabił go włócznią zakończoną kolcem płaszczki. Tak więc śmierć przyszła do niego z morza, chociaż wcale nie była łagodna. Gdy Penelopa dowiedziała się, kim jest Telegonos, popłynęła wraz z nim na Ajaję i tam pochowała Odyseusza. Opowiadano nawet, że Penelopa poślubiła potem Telegonosa, a Kirke Telemacha. Inne podanie głosi, że krewni zalotników postawili Odyseusza przed sądem, powołując na sędziego Neoptolemosa. Skazał on Odyseusza na dziesięć lat wygnania. Odyseusz udał się do Etolii na dwór króla Toasa. Ożenił się z jego córką - która urodziła mu syna Leontofonosa - i spędził w Etolii resztę życia. Data utworzenia: 21 grudnia 2001 10:24 To również Cię zainteresuje Masz ciekawy temat? Napisz do nas list! Chcesz, żebyśmy opisali Twoją historię albo zajęli się jakimś problemem? Masz ciekawy temat? Napisz do nas! Listy od czytelników już wielokrotnie nas zainspirowały, a na ich podstawie powstały liczne teksty. Wiele listów publikujemy w całości. Znajdziecie je tutaj.